March 15, 1899 ni cu Lairam ah tthal mangkha nilinh lio caan te a si. Hakha khua ah Rev. Arthur Carson le Laura Carson cu Pathian Thawngttha he an rak phan. Hakha khua cu ngaidi inn 300 hrawng a ummi khua a si. Hi lio caan ah Laimi kan nunning le dirhmun cu a rak niam taktak. Laimi sin ah rianttuan cu an rak i harh taktak ko. Cu caah Laura zong nih Hakha an phak zan ah mitthli he Arthur kha a rak ttah hnawh: “Zeitindah hi ka ahhin nun chung kan umpi khawh lai” a rak ti. Nihin ah Laura mitthli cu Lairam ah Thawngttha ci a keuh ter tu a rak si. Khrih Thawngttha hi Khrih thihnak Thawngttha a si caah harnak tel lo in Thawngttha hi a karh kho lo. Khrih Thawngttha hi harnak he a kaltti mi thawngttha a si. Kan siangbawi te nih harnak phuntling an tem hnu lawng ah Laimi vialte hi Khrih zultu ah kan can khawh nak a si. Nihin ah vawlei cung biaknak nganbik Buddhism, Hinduism le Islam nih a kulh mi Lairam te ah Chin miphun dihlak khrihfa an can khawh cu Pathian nih a fial duhmi hrimhrim a um ko. Pathian nih a kan kawh chan hi kan zoh a hau ko cang.
*Lairam (Chin Hills) ah rianttuanmi siangbawi nuva pasarih an si:
American Baptist Siangbawi hna
Rev. Arthur Carson & Laura Carson
Lairam siangbawi hmasabik Rev. Arthur E. Carson & Mrs. Laura Carson cu March 15, 1899 ni ah Hakha khua an phan. A hmasabik Chin Hills Baptist Association cu March 25, 1907 ah a thokpi hna. Arthur Carson cu April 1, 1908 ni ah a thi. Laura Carson cu June 1920 tiang siangbawi rian a ttuan.
Dr. Erik East & Emily East
Dr. Erik East le Emily J. East cu March 21, 1902 ni ah Hakha khua an phan. Lairam ah sibawi rian a ttuan. Khuate kip a tlawng. Hakha khua ah siinn a ser. Mizaw thawng tampi a dam ter hna. Dr. East cu lungzawtnak (heart attack) a ngeih hnu ah October 1910 ah USA ah an kal tthan.
Dr. Joseph Cope & Elizabeth Cope
Dr. Joseph Herbert Cope & Elizabeth S. Cope cu December 21, 1908 ni ah Hakha an phan. Tidim khua ah 1910 kum i an i tthial hlan ah Hakha holh kha a cawn i a thiam ngai. Hakha, Falam le Tidim holh kha a cawn i a thiam dih. Sianginn cawn ding ca kha a ttial piak hna. Dr. Cope cu Lakher Pioneer Mission of India ah a tlawn pah ah June 11, 1938 ni ah Hakha khua ah a thi.
Dr. John G. Woodin & Bessie L. Woodin
Dr. John G. Woodin & Bessie L. Woodin cu October 11, 1909 ni ah Hakha khua an phan. Sibawi rian an ttuan. An tuanbia hi a tlawm ngai. February 22, 1915 ni ah USA ah an kal tthan.
Rev. Chester U. Strait & Florence T. Strait
Rev. Chester U. Strait & Florence T. Strait cu April 5, 1926 ni ah an fa le pahnih Betty le David he Hakha khua an phan. Laimi nunning a niam tuk caah satil (tuu) zuatnak, chapiat siamnak le lakphak le kawfi kung cinnak kha an cawnpiak hna. Rev. Strait nih Chin Hills Bible School cu Hakha khua ah May 1, 1928 ni ah a rak thok. Bible le Hla kha an lehpi hna. Hakha khua in December 1940 ah USA ah an kir tthan.
Rev. Franklin O. Nelson & Phileda O. Nelson
Rev. Franklin O. Nelson & Phileda O. Nelson cu December 2, 1939 ni ah Tidim khua an phan. Bible Sianginn kha 1947 ah a tuahpi hna. February 23, 1951 ni ah an ram ah an kir tthan.
Rev. Dr. Robert G. Johnson & Elizabeth Johnson
Rev. Robert G. Johnson & Elizabeth Johnson cu an fapa Richard Johnson (Deki) he May 30, 1946 ni ah Tidim khua an phan. February 1947 ah Hakha khua ah an i tthial. Hakha holh in Bible lehnak cu Rev. David Van Bik he an ttuantti. Siangbawinu zuamnak in Hakha hla cauk cu tonic solfa in an ttial. Hakha ah Bible Sianginn kha an tuah i pastor ttuan ding in Lai pastor kha an cawnpiak hna. Burmese Socialist Cozah nih ramdang siangbawi vialte kha 1966 kum ah an tthawl dih hna caah annih chungkhar zong USA ah an kir ve.
Baptist Siangbawi hna Tthawnnak Thazang:
An thazang hi Pathian Thlarau tthawnnak a si. An tuanbia rel tikah Khrih thawngttha chim ding in kawh auhnak a theimi lawng te an si. M pahnih “ral doh le mi uk duh ruang ah” le “chawh tuah i sui lungvar hawl duh ruangah” hi tluk harnak tuar ding hi timh a har. Lairam ah rianttuanmi kan siangbawi te temtuarning hi Khrih Tthawnnak lo cun tuar ngam ding a si lo. I timh khawh ding a si lo. Khrih Thawngttha caah temtuar lawng si lo in, nunnak tiang pek in Chin miphun sin ah thawngttha an chimnak cu Chin miphun hi Pathian nih a rak kan dawt tuk caah a si. Bia dang in kan chim ahcun siangbawi te nih Khrih Khamhnak co ve hna seh tiin a kan dawtnak cu an tthawnnak a si fawn.
Siangbawi te caah Chin miphun va ttanhnak ding khi a um lo. Hngalh bal lo mi miphun kan si. An miphun zong kan si lo. Vunrang mi zong kan si lo. Hngalh bal lo mi sin ah an rat khawh mi cu Khrih nih a auhnak hna mual a tthawn tuk ruangah a si ko. Pathian Thawngttha hi phun ttanhnak le dawtnak thinlung he an chim ding a um lo.
Nihin Chin Khrihfa hna dirhmun:
Kannih Chin miphun kong cu kan chim pah lengmang cang. Pathian nih kan sin ah rian a ttuan ning cu khuaruahhar ngai a si. Caan a um lo caah kan chimp eh lai lo. Lairam in Malaysia in ram thumnak kan phanhnak le nihin kan tthutdirning hi ruat usihlaw a fiang ko lai. A ho nih dah hi tthutdan cungah a kan tthut ter? Pathian a si. A Fapa Khrih Khamhnak Thawngttha ruangah a si. Pathian nih a kan kawhnak a si.
Kannih Chin miphun caah kan tem khawh ding mi cu kan Bible relmi hi a si. Cun Bawipa nih Nun fapa Joshua kha rian a pek i, “Tthawng law, na ral ttha tuah; zeitintiah Israel fa le hna cu annih pek awk ah chiat ka ser mi ram chung ah na luhpi hna lai; nangmah sin ah ka um lai,” tiah a ti.
Pathian nih Israel miphun cu Izip ram ah kum 400 chung sal an tannak chung in a chuah hna lio ah Pathian nih Joshua a auhnak a si. Pathian nih Israel miphun caah biakamnak a tuah. A biakamnak cu tlinter a duh. Joshua cu “Tthawng law, na ral ttha tuah” a ti.
Israel miphun hi mi tlawm an si. Nain, Izip ram in an chuah lio ahhin million pahnih an si lai an ti. Chin miphun milu nak in a let li in an tam. Kannih Chin miphun hi Burma, India le Bangladesh ah a ummi dihlak 1.5 million kan si lai an ti tawn. A fiang set kan hngal lo. Kan va si hmanh ah Chin miphun ka si ti a hngal lo mi hi million pakhat hrawng an si hnga. Chin Hills ah a ummi hi million cheu kan rak si. Ramdang ah ralzammi kan tam caah Lairam taktak a hngak mi hi an tlawm deuh ngai cang lai.
Israel miphun cu Pathian nih tuu khalh in a khalh hna. Hmun khat ah a funtom peng hna. Rianttuan ding ah a thimmi hna hruaitu siangpahrang le profet hna nih Pathian nih a chimhmi hna bia lawng si lo in, sal an tannak le harnak an tuarmi an minung tuanbia hi philh awk an ttha lo. Joshua cu tthawng le ralttha ngai in dir kha a fial. Hi miphun hna caah an thazang cu: 1) Pathian dawtnak thawngttha (evangelism) , 2) Phun ttanh le dawtnak (nationalism) hi a si. Moses le a nu thinlung kha ruat usih. Moses nih a miphun hawi a hremtu pa Izip pa nunnak hna kha a lak ko khah. Phun ttannak le dawtnak a ngeimi Moses cu Pathian nih a miphun hruaitu ah a thim ko. Karen miphun lakah Pathian zumtu hmasabik Kotabu cu mithat lainawng pa a si. Minung tampi nunnak a la cang mi a si.
Hi bantuk in kan chim tikah mi thah le midang nunnak lak hi a ttha ko kan ti lo. Zeitluk misual ah ruahmi zong hi Pathian nih a kan kawh duh ve ko ti hi kan chim duh mi a si. Nihin Chin miphun zong nih kan ruah ding mi tthawnnak phun hnih a um ve.
- Pathian dawtnak lawng nih kan miphun sernak caah tthawnnak a tling kho lai maw?
- Kan miphun hna dawt le ttanhnak hna kan ngeih lo ah kan miphun le ram hi kan ser kho hnga maw?
A buu in um duhnak thinlung ngei lo in, a pikpak in kan cawl cio ahhin thazang kan ngei kho lai maw? Kan aw a khat kho lai maw? Pathian nih kan miphun ning piin aw khat le thinlung khat in rianttuan a kan duh ti hi kan ruah khawh ahcun Chin miphun caah thil tampi kan tuah khawh lai. Pathian ram kauhnak caah rian tampi kan ttuan khawh lai.
Kan miphun huap in rianttuannak a kan dontu thil le thinlung hi zoh cio usih. Kanmah pumpak, khua, peng le tlang thinlung hna nih miphun dawtnak le ttanhnak thinlung a tei sual ahcun kan miphun caah ttih a nung tuk lai. Pathian dawtnak thinlung le miphun dawtnak thinlung nih cun thil kaupi in a tuak khawh. Mah le mah lawng kha dawt aa siang lo. Mi dang dawt khawhnak a ngeih lo hmanh ah zawnruahnak le zangfahnak thinlung tal a ngei. Mah khua le tlang le peng caah rianttuan cio bu in miphun caah a ttha ding mi kha a ruah chih. Thinlung fate a teitu thinlung pical a si.
Pathian Fialnak le Biakawmnak:
Pathian nih Joshua cu tthawng ngai le ralttha ngai in um a kan fial bantuk in kannih Chin miphun zong fial kan si. Kan miphun hawi sin lawng ah si lo in, Amah a hngal lo mi Buddhist hna sin zong ah kal ding in fial kan si. Kan miphun hawi hna sin ah thawngttha chimnak caah cun “Evangelism with nationalism” hi kan thazang a si awk a si. Kawl Buddhist sin ah kan kal tikah cun Pathian nih thawngttha chim fialnak thazang hi kan thazang a si lai. Khrih nih khua za kip ah thawngttha chim a kan fialnak cu ka tuah lai maw, tuah lo tiin i ruah ding kan ngei lo. Kal ding lawng kan si.
A tu hi Pathian nih ramdang ummi Chinmi hna hi kan miphun le Kawl Buddhist pawl sin ah a tthawngttha chim ding in a kan kawh caan a si. Chin Baptist Fellowship of America nih cun Paletwa ah ngakttah umnak inn te kan sa lio. Hi peng chung um Chinmi cu Kawl maw, Zakhain ah maw a cang kho ding an si. Miphun dawtnak ngei in an sin ah Pathian bia kan chim lo ahcun kan miphun hawi hna kan thlau sual ko hna lai. Kan tlau i kan thlau sual hna ahcun Joshua bantuk in fial mi nihin Chin miphun hruaitu hna hi Pathian le kan tuanbia nih mawh a kan phurh te lai. Kan mipi nih cun chimh ahcun an el lai lo. Hruaitu hna nih kan chimh hna lawng ah an lung a fiang lai.
Chan kar lakah le ram karlak ah nihin hruaitu hna hi Pathian nih rian nganpi a kan khinh. Chin miphun zumtu vialte hna hi rian a kan pek. Kan miphun a ser kho tu cu Khrih le Pathian Thawngttha lawng a si. Tthawng ngai le ral ttha ngai in dir hna usih.
Bawi Khrih rian ah,
Duh Kam
Executive Minister
Chin Baptist Churches USA
